ความเชื่อเรื่องผ้าไหมมัดหมี่ของชาวอีสาน

           การย้อมสีไหมในสมัยก่อนใช้สีธรรมชาติซึ่งได้มาจากส่วนต่าง ๆ ของพืช  เช่น เปลือก ใบ ราก ผล  มีขั้นตอนการเตรียมน้ำย้อมโดยการ ตำ ต้ม แช่หรือหมัก  น้ำสีที่ใช้ย้อมเรียกว่าสีสมุนไพร  ดังนี้
                สีแดง    ได้จาก   ดอกคำฝอย ลูกยอ ครั่ง สะเดา
                สีน้ำเงิน หรือสีคราม   ได้จาก    ต้นคราม
                สีเหลือง   ได้จาก    แก่นขนุน  ขมิ้น แก่นเข  รากต้นสะกือ  ลูกมะหาด ดอกดาวเรือง
                สีดำ    ได้จาก    ลูกกระจาก ลูกมะเกลือ สมอไทย
                สีชมพู   ได้จาก    ต้นมหากาฬ ต้นฝาง
                สีน้ำตาลแก่   ได้จาก     เปลือกไม้โกงกาง
                สีม่วง ได้จาก ดอกอัญชัน  สีม่วงอ่อน   ได้จาก    ลูกหว้า
                สีกากีแกมเขียว  ได้จาก     เปลือกเอกา  แก่นขนุน
                สีกากีแกมเหลือง  ได้จาก  แก่นแกแล
                สีเขียว    ได้จาก    ใบหูกวาง เปลือกมะริด เปลือกสมอ เปลือกกระหูด
                สีส้ม  ได้จาก  ดอกทองกวาว
                สีเหลืองทอง  ได้จาก  เปลือกมะม่วง              

                                                                      สีเหลืองจากดอกดาวเรือง                  สีส้มจากดอกทองกวาว

สีม่วงจากดอกอัญชัน                                  สีเหลืองทองจากเปลือกมะม่วง

                ปัจจุบันไม่นิยมย้อมสีธรรมชาติในการผลิตผ้าไหมมัดหมี่ เนื่องจากมีกระบวนการที่ยุ่งยากซับซ้อนและใช้เวลาในการเตรียมน้ำย้อมนาน อีกทั้งวัตถุดิบก็หายาก

               ผู้ผลิตผ้าไหมในปัจจุบันจึงหันมาย้อมสีวิทยาศาสตร์หรือสีเคมีแทน ซึ่งมีสีต่าง ๆ มากมายให้เลือกทั้งแม่สีและสีผสม  ส่วนใหญ่เป็นสีที่มีราคาแพงมีความคงทนต่อการซักฟอกและแสงแดดได้ดี  อย่างไรก็ตาม ยังมีผู้บริโภคส่วนหนึ่งที่นิยมใช้ผ้าไหมที่ย้อมด้วยสีธรรมชาติ  จึงมีผู้ผลิตบางรายที่ยังคงรักษาเอกลักษณ์นี้ไว้จนถึงปัจจุบัน  ได้แก่ ความเชื่อเกี่ยวกับลายผ้าไหม
           จากการสัมภาษณ์ผู้รู้เกี่ยวกับลายผ้าไหม ได้ข้อมูลตรงกันว่า ลายที่นำมาทำเป็นผ้ามัดหมี่นั้น เกิดจากสิ่งต่าง ๆ  ดังนี้
          1. ลายจากความเชื่อทางศาสนาและวัฒนธรรม  ได้แก่
               1.1 ลายชาติ ศาสนา พระมหากษัตริย์และวัฒนธรรมไทย  เป็นลายผ้าไหมที่สวยที่สุดและแพงที่สุดในโลก ทอโดย นายสุรมนตรี ศรีสมบูรณ์  แสดงออกถึงสถาบันชาติ ศาสนา พระมหากษัตริย์และวัฒนธรรมไทย  โดยใช้สัญลักษณ์แทน ดังนี้
                    ชาติ    สัญลักษณ์ มวลรวมทั้งหมด
                    ศาสนา   สัญลักษณ์ พระธาตุพนม
                    พระมหากษัตริย์ สัญลักษณ์ ตราครุฑ พระที่นั่งดุสิตมหาปราสาท และบุษบก อันหมายถึง ตราของแผ่นดิน พระที่นั่ง ที่ใช้เป็นที่ครองราชย์และมีบุษบก เป็น ที่ประทับในพระราชพิธีสำคัญต่าง ๆ
                    วัฒนธรรมไทย สัญลักษณ์ การขับร้อง การฟ้อนรำ
                1.2 ลายพระธาตุพนม   พระธาตุพนมเป็นพระธาตุเจดีย์ที่มีชื่อเสียงเป็นที่เคารพสักการะของพุทธศาสนิกชนของประเทศไทยและประเทศเพื่อนบ้านมาช้านาน  นับเป็นโบราณสถานที่สำคัญของพุทธศาสนาในเขตลุ่มน้ำโขง  ตั้งอยู่อำเภอธาตุพนม จังหวัดนครพนม  ผู้ที่คิดสร้างสรรค์ลายนี้ขึ้นมาเพื่อสักการะบูชาพระธาตุพนม   ผ้าไหมที่ผลิตขึ้นมานี้จะไม่นำมาใช้เป็นเครื่องนุ่งห่มเพราะถือว่าเป็นของสูง แต่จะนำผ้านี้มาไว้โชว์หรือไว้เคารพกราบไหว้ในที่สูง
                1.3 ลายหอปราสาท  ความเชื่อของชาวบ้านว่า ปราสาทเป็นที่ที่ผู้มีวาสนาหรือผู้มีบุญอาศัยอยู่ เช่น พระเจ้าแผ่นดินและพระสงฆ์  คนสามัญธรรมดาจะอาศัยอยู่ไม่ได้  ฉะนั้นเวลาชาวบ้านจะทอผ้าไปถวายพระ หรือผู้มีบุญญาธิการจะต้องทอด้วยลายนี้ ทั้งนี้เพราะว่าชาวบ้านจะได้รับบุญกุศลไปด้วย ลายหอปราสาท มีการทอเป็นซิ่นเหมือนกันแต่ไม่นิยมเอามาใช้เป็นเครื่องนุ่งห่ม เพราะถือว่าเป็นลายที่ทอเฉพาะกิจจริง ๆ และถือเป็นของสูง
                1.4 ลายโบสถ์  ชาวบ้านมีความเชื่อว่าโบสถ์เป็นสถานที่อันศักดิ์สิทธิ์  เพราะการที่จะตั้งวัดได้สิ่งแรกที่ชาวบ้านสร้างคือ โบสถ์  ทั้งนี้เพราะว่า โบสถ์เป็นที่ประดิษฐานของพระพุทธรูปที่เป็นองค์ประธานของวัด  ถ้าชาวบ้านสามารถมัดหมี่เป็นลายนี้ได้ถือว่าได้บุญกุศลเมื่อตายไปแล้วจะได้ขึ้นสวรรค์  ซึ่งผ้าลายนี้จะทำไว้สำหรับเก็บเป็นมรดกและถวายพระในกิจกรรมของสงฆ์เท่านั้น
                1.5 ลายธรรมาสน์  ธรรมาสน์ เป็นที่แสดงธรรมของพระสงฆ์  ชาวบ้านเชื่อว่าถ้าคนใดทำมัดหมี่ลายนี้ไว้แล้วจะได้บุญกุศล  ทั้งนี้คนสามัญธรรมดาจะขึ้นไปนั่งเล่นไม่ได้เพราะธรรมาสน์เป็นของสูง  ชาวบ้านจะทำมัดหมี่เพื่อถวายพระในงานบุญและกิจกรรมของสงฆ์เท่านั้น
                1.6 ลายบุษบก   ชาวบ้านมีความเชื่อว่าบุษบกเป็นที่ที่ผู้มีวาสนาหรือผู้มีบุญอาศัยอยู่ เช่น พระพุทธเจ้าและพระเจ้าแผ่นดิน บุษบก เป็นมณฑปขนาดเล็ก แต่ด้านข้างโปร่ง เป็นที่ประทับของพระมหากษัตริย์ในพระราชพิธี หรือเป็นที่ประดิษฐานปูชนียวัตถุ เช่น พระพุทธรูป เป็นต้น

ตัวอย่างลายบุษบก

                             ลายผ้าไหมที่ได้รับรางวัลที่ 3 ประเภท ผ้าไหมลายสร้างสรรค์

            การประกวดผ้าไหม ในงานเทศกาลไหม ประเพณีผูกเสี่ยว และงานกาชาด จังหวัดขอนแก่น ประจำปี ๒๕๕๔   

ทอโดย นายสมาน สุภา อำเภอชนบท

              2. ลายจากสัตว์   ความเชื่อที่เกิดจากสัตว์นั้น ชาวบ้านมีความเชื่ออยู่ 2 ประการคือ  เชื่อเรื่องความมีอำนาจวาสนา เช่น ลายพญาครุฑ ลายนาค ลายช้าง ลายสิงโต ลายม้า ลายงูหลาม  และเชื่อในเรื่องความสวยงาม  ได้แก่  ลายนกยูง ลายนก ลายผีเสื้อ  ลายพังพอน  ลายแมงป่อง  ลายไก่ และลายนก ฯลฯ  ซึ่งแต่ละลายมีความเชื่อ ดังนี้
                ลายพญานาค  ชาวบ้านมีความเชื่อว่า นาคเป็นเจ้าแห่งงูทั้งหลายที่นำความสมบูรณ์มาให้แก่ชาวโลก กล่าวคือ  พญานาคเป็นผู้กำหนดฝนให้ตกต้องตามฤดูกาล ฉะนั้นถ้าใครสามารถทำลายผ้าเป็นรูปพญานาคได้คนนั้นจะได้รับการยกย่องว่าเป็นตัวแทนของความอุดมสมบูรณ์  ซึ่งการทำลวดลายพญานาคนี้ชาวบ้านเชื่อว่าจะมีแต่คนสูงอายุเท่านั้นที่จะสามารถทำได้ เพราะถือว่าเป็นตัวแทนของชาวบ้านและเป็นที่เคารพนับถือของคนทั่วไปเปรียบเสมือนพญานาค  ลายพญานาคนี้ทอขึ้นถวายพระในเทศกาลงานบุญต่าง ๆ เท่านั้น

ตัวอย่างลายพญานาค  

               ลายช้าง   ช้างเป็นสัตว์ที่เป็นสัญลักษณ์ของความเป็นใหญ่และความอุดมสมบูรณ์มั่งมีศรีสุข ชาวอีสานเชื่อว่าถ้าใครได้สัมผัสกับช้างจะมีความรุ่งเรือง ทำมาค้าขายร่ำรวย มีหลักฐานมั่นคง  ฉะนั้นจึงมีผู้นิยมนำช้างมาทำเป็นลายมัดหมี่ เพื่อแสดงให้เห็นถึงความยิ่งใหญ่และความเจริญรุ่งเรือง ตลอดจนการชนะอุปสรรคทั้งหลายทั้งปวง ดังเช่น พระเวสสันดร เป็นต้น

                 ลายม้า  ม้าเป็นสัตว์ที่เป็นสัญลักษณ์ของความเข้มแข็ง ทรงพลัง และเป็นพาหนะที่พระพุทธเจ้าใช้ขี่ไปทรงผนวช ชาวอีสานเชื่อว่าถ้าใครได้สัมผัสกับม้าจะมีความเข้มแข็ง ทรงพลัง มีบารมี สุขภาพสมบูรณ์แข็งแรง และมีหลักฐานมั่นคง  ฉะนั้นจึงมีผู้นิยมนำม้ามาทำเป็นลายมัดหมี่ เพื่อแสดงให้เห็นถึงความยิ่งใหญ่และพลังอำนาจ ตลอดจนการชนะอุปสรรคทั้งหลายทั้งปวง ดังเช่น พระเวสสันดร เป็นต้น

ตัวอย่างลายช้างและลายม้า

                 ลายสิงโต  สิงโตเป็นสัตว์ที่ชาวบ้านเชื่อว่าเป็นเทพเจ้าแห่งสัตว์ป่า ซึ่งแสดงความมีอำนาจวาสนาอยู่ในตัว ฉะนั้นถ้าคนจะทอผ้าสำหรับผู้ที่นับถือเทพเจ้าและเจ้าใหญ่นายโตจะต้องทอด้วยลายสิงโต หรือถ้าจะเอาไปถวายพระสงฆ์ในเทศกาลงานบุญต่าง ๆ ก็ได้
 ลายม้า    ม้าเป็นพาหนะที่ดีที่สุดของคนในสมัยก่อน เป็นสัตว์ที่อยู่ใกล้คนมากและมีความอดทนเป็นเลิศ ลักษณะเหล่านี้จึงทำให้คนสมัยก่อนนำมาเป็นแบบอย่างในการดำเนินชีวิต หรือนำมาเป็นต้นแบบลายเพื่อแสดงถึงความขยันอดทน มุมานะอุตสาหะ
                ลายนกยูง   นกยูงเป็นสัญลักษณ์ของความสวยงาม ความอุดมสมบูรณ์ มั่งคั่ง ชาวบ้านจึงนิยมนำมาทำเป็นลายมัดหมี่  ลายนกยูงนี้ปรากฏอยู่ในลายมัดหมี่ตั้งแต่สมัยโบราณจนถึงปัจจุบัน