วรรณกรรมอีสาน

ภาคอีสานเป็นภาคที่มีประชากรหลายวัฒนธรรม ซึ่งแบ่งตามภาษาพูดได้เป็น ๓ กลุ่มใหญ่ คือ กลุ่มวัฒนธรรมไทย-ลาว กลุ่มวัฒนธรรมเขมร-ส่วย (กูย) และกลุ่มวัฒนธรรมไทยโคราช หรือไทยเบิ้ง ทั้งสามกลุ่มนี้มีภาษาพูด ตัวอักษรที่ใช้ในประชาคมแตกต่างกันไป นั่นคือ กลุ่มไทย-ลาวใช้ภาษาถิ่นอีสาน ใช้อักษรธรรม (อักษรสกุลอักษรมอญ) และอักษรไทยน้อย (อักษรสกุลพ่อขุนรามคำแหง) ส่วนวรรณกรรมนั้นมีรูปแบบและเนื้อหาเหมือนวรรณกรรมในล้านช้าง (ประเทศสาธารณรัฐประชาธิปไตยประชาชนลาวในปัจจุบัน) กลุ่มวัฒนธรรมเขมร-ส่วย (กูย) ใช้ภาษาเขมร อักษรขอม ส่วนพวกส่วย (กูย) นั้น ไม่มีอักษรของตนเอง กลุ่มวัฒนธรรมไทยโคราช ใช้ภาษาถิ่นภาคกลาง มีสำเนียงเหน่อเพี้ยนบ้าง ใช้อักษรไทยและอักษรขอมเหมือนกับภาคกลาง

วรรณกรรมอีสาน ส่วนใหญ่จะหมายถึงวรรณกรรมของกลุ่มวัฒนธรรมไทย-ลาว ซึ่งเป็นประชากรส่วนใหญ่มากกว่า ๒ ใน ๓ ของประชากรในภาคอีสาน นอกจากนี้จารีตประเพณีของชาวไทย-ลาว ที่เรียกว่า "ฮีตสิบสองคองสิบสี่" นั้น ยังมีอิทธิพลต่อชาวอีสานที่มีวัฒนธรรมแตกต่างกันไปอีกด้วย โดยเฉพาะวรรณกรรมพื้นบ้านอีสานจำนวนมากได้แพร่กระจายไปยังกลุ่มวัฒนธรรมเขมร-ส่วย (กูย) และกลุ่มวัฒนธรรมไทยโคราช แต่กระนั้นก็ตามกลุ่มวัฒนธรรมเขมร-ส่วยและไทยโคราชก็มีวรรณกรรมของตนเองจำนวนหนึ่ง เรียกชื่อว่า "วรรณกรรมเขมร" และ "วรรณกรรมโคราช" ตามลำดับ วรรณกรรมอีสานที่จะกล่าวถึงต่อไปนี้เป็นวรรณกรรมของกลุ่มวัฒนธรรมไทย-อีสาน ดังต่อไปนี้

๑. การสืบทอดวัฒนธรรมทางวรรณกรรมและตัวอักษรของประชาคมอีสาน

     กลุ่มวัฒนธรรมไทย-ลาวได้สืบทอดวัฒนธรรมลุ่มแม่น้ำโขงร่วมกับประชาคมในอาณาจักรล้านช้างมาตั้งแต่สมัยอดีต ฉะนั้นจึงมีลักษณะร่วมกันอยู่มากทางด้านวรรณกรรม ตัวอักษร ตลอดจนภาษาพูด เมื่อพิจารณาในรายละเอียดจะเห็นว่าภาษาถิ่นอีสานกับภาษาลาวคล้ายคลึงกันมากจนเกือบจะเป็นภาษาเดียวกัน ต่างกันที่สำเนียงการพูดที่ผิดเพี้ยนกันไปเท่านั้น

      ในการสืบทอดวัฒนธรรมทางวรรณกรรมและตัวอักษรนั้น พบว่า อาณาจักรล้านช้างได้มีความสัมพันธ์ใกล้ชิดกับอาณาจักรล้านนาเชียงใหม่ในสมัยราชวงศ์มังราย และได้เคยมีการสืบทอดวัฒนธรรมจากล้านนาไปล้านช้าง ดังปรากฎหลักฐานในพงสาวดารล้านช้างและพงศาวดารโยนก ได้กล่าวตรงกันว่า ในสมัยพระเจ้าโพธิสารราชแห่งล้านช้าง (พ.ศ. ๒๐๖๓-๒๐๙๓) ได้ส่งราชทูตมาขอพระไตรปิฎก ๖๐ คัมภีร์ไปล้านช้าง และพระเทพมงคลเถระพร้อมทั้งบริวารจากล้านนา (เชียงใหม่) สมัยพระเมืองแก้วได้ไปเผยแพร่พระธรรมในราชอาณาจักล้านช้างใน พ.ศ. ๒๐๖๖ ซึ่งในครั้งนั้นวรรณกรรมพุทธศาสนาของล้านนาเจริญรุ่งเรืองมาก วรรณกรรมเหล่านั้นได้ถูกนำเข้าไปเผยแพร่ในราชอาณาจักรล้านช้างด้วย รวมทั้งในแพร่กระจายในดินแดนของภาคอีสาน ดังนั้นจึงพบว่าวรรณกรรมอีสานจำนวนมากมีเนื้อหาคล้ายกับวรรณกรรมภาคเหนือ เช่น จำปาสี่ต้น นางผมหอม สินไซ และลิ้นทอง เป็นต้น ขณะเดียวกันตัวอักษรที่ใช้ในภาคอีสานมีรูปแบบคล้ายคลึงกับตัวอัการยวนและอักษรฝักขามของภาคเหนือ ซึ่งน่าจะวิวัฒนาการมาจากอักษรภาคเหนือ ที่เข้าไปสู่อาณาจักรล้านช้างพร้อมกับคัมภีร์พุทธศาสนาในครั้งนั้นด้วย และได้มีวิวัฒนาการต่อมาในประชาคมของตน จึงพบว่ารูปแบบรูปแบบของตัวอักษรต่างไปจากเดิม ที่เป็นอักษรธรรมและอักษรไทยน้อย ซึ่งมีรูปแบบคล้ายกับอักษรลาวในปัจจุบัน ซึ่งอักษรทั้งสองนี้ได้หมดความสำคัญต่อประชาคมอีสานเมื่อมีการใช้ พระราชบัญญัติประถมศึกษา พ.ศ. ๒๔๖๔ ในสมัยรัชกาลที่ ๖ โดยคนรุ่นหลังได้ใช้อักษรไทยตามระบบโรงเรียน

๒. เอกสารใบลานอีสานด้านวรรณกรรม

     วรรณกรรมอีสานมีจำนวนมาก ทั้งจำนวนเรื่องและสำนวน บางเรื่องอาจมีทั้งสำนวนกลอนลำที่แต่งเป็นโคลงสาร และสำนวนเทศน์ที่แต่งเป็น ฮ่าย (คล้ายร่ายยาว)  การจัดประเภทวรรณกรรมพื้นบ้านอีสานไม่นิยมยึดรูปแบบของฉันลักษณ์เป็นเกณฑ์ แต่ให้ความสำคัญกับการเสนอเนื้อหาสาระมากกว่า เพราะวรรณกรรมอีสานจะประพันธ์เป็นโคลงสาร หรือที่เรียกตามภาษาถิ่นว่าเป็นกลอนลำเป็นส่วนใหญ่ ดังนั้นการจัดประเภทของวรรณกรรมอีสานจึงจัดตามเนื้อหาสาระของวรรณกรรม เช่น วรรณกรรมพุทธศาสนา  วรรณกรรมประวัติศาสตร์  ตำนาน นิทาน คำสอน และวรรณกรรมเบ็ดเตล็ด ดังรายละเอียดต่อไปนี้

     ๒.๑ วรรณกรรมพุทธศาสนา  ได้แก่

             ๒.๑.๑ วรรณกรรมชาดกนิบาต หรือชาดกนอกนิบาต ดำเนินเรื่องตามแบบการประพันธ์ชาดก ซึ่งมักจะมี ปรารภชาดก ที่กล่าวท้าวความว่าาเป็นเรื่องที่ออกจากพระโอษฐ์ของพระพุทธเจ้า อดีตชาติของพระพุทธองคืที่ต้องประสูติมาเพื่อใช้หนี้กรรมและบำเพ็ญบารมีต่าง ๆ ประชุมชาดก และมีคาถาบาลีแทรกอยู่ทั่วไป

            ๒.๑.๒ วรรณกรรมตำนานพุทธศาสนา  ได้แก่ ประวัติการสืบทอดพุทธศาสนาในดินแดนแหลมทองและล้านช้าง ซึ่งเนื้อหาสาระของเรื่องกล่าวถึงตำนานพุทธเจดีย์สำคัญในภาคอีสาน ล้านช้าง และล้านนา เช่น ตำนานอุรังคธาตุ อุงรังคนิทาน พื้นธาตุพนม  (ตำนานพระธาตุพนม) พระมาลัยเลียบโลก (การสืบศาสนาในดินแดนแหลมทอง) ชินธาตุ สังฮอมธาตุ (กล่าวถึงกำเนิดโลก จักวาล การสืบศากยวงศ์ และการเผยแพร่ศาสนา) เชตุพน หรือเสตพน (การสืบทอดพุทธศาสนาบริเวณลุ่มแม่น้ำโขง) ปุจฉาพยากรณ์ (เป็นการถาม-ตอบหลักธรรมตามแนวพุทธทำนาย) สมาสสงสาร (หลักธรรม การดำเนินชีวิตตามแนวพุทธ) พื้นเมือง (การเผยแพร่พุทธศาสนาในภาคอีสานและล้านช้าง) มูลสถาปนา หรือปฐมฐาปนา (การกำเนิดโลก จักรวาลตามแนวความคิดท้องถิ่นปู่สังกะสาย่าสังกะสี) ปฐมกัปป์ปฐมกัลป์ (การกำเนิดโลกและสรรพสิ่ง ตามแนวคิดพุทธศาสนา) ปฐมมูล (กำเนิดโลกและสรรพสิ่ง ตามแนวคิดท้องถิ่นปู่เยอย่าเยอกับแม่โพสพ) กาลนับมื้อส้วย (การสิ้นสุดศาสนาใน พ.ศ. ๕๐๐๐ และกลียุค ตามแนวพุทธทำนาย)

     ๒.๒ วรรณกรรมประวัติศาสตร์  วรรณกรรมประเภทนี้มีน้อย เพราะเหตุว่าวรรณกรรมพื้นบ้านอีสานนั้นเจริญรุ่งเรืองอยู่ในกลุ่มชาวบ้านและชาววัด ดังนั้นเรื่องราวทางประวัติสาสตร์จึงอยู่ในความสนใจของชาวบ้านและชาววัดน้อยกว่าวรรณกรรมพุทธศาสนา แต่ก็มีพบบ้าง เช่น

        - ท้าวฮุ่งหรือเจือง  มหาสีลา วีรวงศ์ ได้ถอดจากต้นฉบับใบลานอักษรไทยน้อย ฉบับหอสมุดแห่งชาติ ที่ชื่อว่า "ท้าวบาเจือง"  และจัดพิมพ์เผยแพร่ในปี พ.ศ. ๒๔๘๖ ตั้งชื่อเรื่องใหม่ว่า "ท้าวฮุ่งหรือเจือง"  ประพันธ์เป็นโคลงทั้งเรื่อง เนื้อเรื่องกล่าวถึงวีรบุรุษของไทย ได้รวบรวมอาณาจักรไทยเป็นปึกแผ่นกว้างใหญ่ไพศาลมากในบริเวณลุ่มแม่น้ำโขง รวมทั้งดินแดนภาคเหนือ (ล้านนา) ทำสงครามขยายดินแดนถึงญวนเหนือและจีนตอนใต้ ในพงศาวดารโยนกได้จัดลำดับพระยาเจืองเป็นกษัตริย์องค์ที่ ๑๙ ส่วนพระยามังราย จัดลำดับเป็นกษัตริย์องค์ที่ ๒๕ ดังนั้นเหตุการณ์ในเรื่องพระยาฮุ่งหรือเจืองนี้ จึงน่าจะเป็นเหตุการณ์ก่อนที่ชนชาติไทยตั้งอาณาจักรสุโขทัย

        วรรณกรรมเรื่องท้าวฮุ่งหรือเจือง (ท้าวบาเจือง) ดร.ประคอง นิมมานเหมินทร์ ได้ศึกษาวิจัยสรุปว่า เป็นวรรณกรรมที่แพร่กระจายอยู่ในล้านช้าง ภาคอีสาน ภาคเหนือ และในดินแดนสิบสองปันนา ส่วนรูปแบบของการประพันธ์นั้น ดร.ประคอง นิมมานเหมินทร์ เสนอว่า เป็นรูปแบบโคลงยุคเริ่มต้นของไทย และมีความไพเราะทางสำนวนโวหาร และเป็นวรรณกรรมประเภทโคลงที่มีความยาวมาก จึงใช้ชื่อว่า "มหากาพย์เรื่องท้าวบาเจือง"

        - พื้นเมืองเวียงจันทน์  เป็นวรรณกรรมที่กล่าวถึงตำนานการสร้างเมืองเวียงจันทน์และเมืองนครพนม ที่เรียกว่า "โคตรบอง" หรือ "โคตบูรณ์" และกล่าวถึงการสืบสันตติวงศ์ของกษัตรย์ล้านช้างบางยุคบางสมัยด้วย

        - พื้นเวียง  เป็นวรรณกรรมที่กล่าวถึงเฉพาะเหตุการณ์สมัยรัชกาลที่ ๓ ในเหตุการณ์กบถเจ้าอนุวงศ์และสงครามไทย-ญวน ประพันธ์เป็นโคลงสาร บางฉบับใช้ชื่อว่า "ลำพื้นเวียง"  เป็นวรรณกรรมประวัติศาสตร์ที่แพร่หลายมากในภาคอีสาน และพบต้นฉบับในภาคอีสานจำนวนมาก จากการศึกษาเนื้อหาของลำพื้นเวียง พบว่ามีเนื้อหาตรงกับกบถเจ้าอนุวงศ์ แต่แตกต่างในเรื่องทัศนคติที่เข้าข้างและเห็นใจเจ้าอนุวงศ์ โดยมีความเห็นว่าราชธานีของไทยและเจ้าเมืองโคราชปกครองกดขี่หัวเมืองภาคอีสานและล้านช้าง เจ้าอนุวงศ์จึงดิ้นรนที่จะเป็นอิสระ และได้รับความร่วมมือเป็นอย่างดีจากเจ้าเมืองต่าง ๆ ในภาคอีสาน (ดูรายละเอียดใน ธวัช ปุณโณทก.  (๒๕๒๓).  พื้นเวียง: การศึกษาประวัติศาสตร์และวรรณกรรมอีสาน.  กรุงเทพฯ: สถาบันไทยคดีศึกษา มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์)

        - นิทานเรื่องขุนบรม หรือตำนานขุนบรม  ในพงศาวดารล้านช้างได้กล่าวถึง ตำนานการสร้างบ้านแปงเมืองของชนกลุ่มแม่น้ำโขง นับตั้งแต่เมืองนาน้อยอ้อยหนู เชียงดงเชียงทอง (หลวงพระบาง) และการสืบสันตติวงศ์กษัตริย์ล้านช้าง

        - พงศาวดารจำปาศักดิ์

        - ตำนานพระพุทธรูปองค์ต่าง ๆ  เช่น พื้นพระบาง พื้นพระแทรกคำ พื้นพระแก้ว พื้นพระแก่นจันทน์ เป็นต้น  ตำนานพระพุทธรูปสำคัญเหล่านี้ ได้กล่าวถึงกษัตริย์ ลำดับกษัตริย์ และราชวงศ์ที่เกี่ยวข้องค่อนข้างมาก โดยให้ข้อมูลทางประวัติศาสตร์ไปพร้อมด้วย จึงจัดอยู่ในกลุ่มวรรณกรรมทางประวัติศาสตร์

     ๒.๓ วรรณกรรมนิทานหรือนิทาน  ในอดีตวรรณกรรมนิทานหรือนิทานเปรียบประหนึ่งเป็นมหรสพของชาวอีสานทั่วไป โดยใช้ลำในที่ประชุมชน เช่น ในงันเฮือนดี (งานศพ) หมอลำใช้ลำเป็นมหรสพ เช่น "ลำพื้น" หรือ "ลำเรื่อง" เป็นต้น นอกจากนี้พระภิกษุยังนำมาเทศน์ให้อุบาสกอุบาสิกาฟังในระหว่างเข้าพรรษาที่เรียกว่า "เทศน์ไตรมาส"  การที่นิทานเป็นที่สนใจของชาวบ้านอย่างมากดังกล่าว จึงเป็นแรงบันดาลใจให้กวีได้สร้างสรรค์ผลงานที่เป็นวรรณกรรมนิทานจำนวนมาก เพราะนิทานนอกจากจะให้ความสนุกสนานบันเทิงใจแล้ว ผู้ประพันธืยังได้สอดแทรกจริยธรรมและคติสอนใจอยู่ในเนื้อเรื่อง รวมทั้งอุปนิสัยของตัวละครที่เป้นแบบอย่างในการดำเนินชีวิตตามแนวพื้นบ้านเชิงพุทธศาสนา นิทานที่สำคัญ ๆ และแพร่กระจายในภาคอีสาน ได้แก่ จำปาสี่ต้น นางผมหอม สินไซ ท้าวสีทน ไก้แก้ว การะเกด นกจอกน้อย ปลาแดกปลาสมอ พระลักพระลาม นางแตงอ่อน ท้าวผาแดงนางไอ่ ท้าวขูลู-นางอั้ว สุวรรณสังข์ เป็นต้น

     ๒.๔ วรรณกรรมคำสอน  ในภาคอีสานมีวรรณกรรมประเภทนี้เป็นจำนวนมากและค่อนข้างจะโดดเด่นอยู่ในความสนใจของประชาชน โดยพบว่า หมอลำมักจะนำมาลำในที่ประชุมชนอยู่เนือง ๆ โดยเฉพาะเรื่องราวที่มีเนื้อหาสอนใจ สอนแนวปฏิบัติของบุคคลในครอบครัวและสังคม การดำเนินเรื่องมักเป็นเทศนาโวหารตลอดเรื่อง ไม่มีตัวละคร เช่นเดียวกับโคลงโลกนิติ หรือสุภาษิต เนื้อหาส่วนใหญ่เป็นคำสอนแนวประพฤติปฏิบัติ โดยยึดคติธรรมทางพุทธศาสนาและจารีตท้องถิ่น เช่น ธรรมดาสอนดลก ฮีตสิบสองคองสิบสี่ พระยาคำกองสอนไพร่ อินทิญาณสอนลูก ท้าวคำสอน กาพย์ปู่สอนหลาน กาพย์หลานสอนปู่ ย่าสอนหลาน ยอดคำสอน สาส์นสมคึด กาลนับมื้อส้วย ลึบปสูญ หรือลบบ่สูญ และ สิริจันโทวาทคำสอน เป็นต้น

     ๒.๕ วรรณกรรมเบ็ดเตล็ด  คือ วรรณกรรมที่ไม่อาจจัดกลุ่มอยู่ในประเภทหนึ่งประเภทใดได้ เพราะการสร้างสรรคืวรรณกรรมเหล่านี้มักมีจุดมุ่งหมายเฉพาะกิจ พบว่าส่วนใหญ่ใช้ในพิธีกรรม ดังนี้

        (๑) วรรณกรรมที่ใช้ในพิธีกรรมสูดขวน (บทสู่ขวัญ) เช่น  บทสูดขวน (บทสู่ขวัญทั่วไป) บทสูดขวนอยู่กรรม (ใช้สู่ขวัญแม่ลูกอ่อนก่อนจะออกจากการอยู่ไฟ) บทสูดขวนเด็ก บทสูดขวนหนุ่มสาว (ใช้สู่ขวัญเมื่อเจ็บป่วยหาสาเหตุไม่ได้) บทสูดขวนแต่งงาน บทสูดขวนเฮือน (ใช้สู่ขวัญขึ้นบ้านใหม่) บทสูดขวนเกวียน บทสูดขวนควาย (กล่าวถึงบุญคุณควายที่ช่วยทำนาและขอขมาควายที่ทุบตี)

        (๒) วรรณกรรมที่ใช้ในพิธีกรรมขอฝน หรือประเพณีแห่บั้งไฟ  ได้แก่ คำเซิ้งต่าง ๆ ไม่มีการจดบันทึกเป็นลายลักษณ์อักษร (มุขปาฐะ) เช่น  คำเซิ้งบั้งไฟ คำเซิ้งนางแมว (แห่นางแมว) ส่วนใหญ่ด้นกลอนสด และกลอนที่จำสืบต่อกันมา เน้นความสนุกสนานรื่นเริ่งเป็นที่ตั้ง

        (๓) วรรณกรรมที่ใช้เกี้ยวพาราสีระหว่างหนุ่มสาว ที่เรียกว่า "ผญาเครือ" หรือ "ผะหยาเครือ" คือ คำพูดโต้ตอบของหนุ่มสาวที่เกี้ยวกัน โดยสำนวนโวหารเปรียบเทียบบ้าง ยกภาษิตท้องถิ่นมาอ้างอิงเพื่อเกี้ยวพาราสีและฝากรักบ้าง

        (๔) นิทานที่เล่าเพื่อความสนุกสนานและตลกขบขัน  เช่น นิทานขบขันเชิงปัญญาเรื่อง เซียงเมี่ยง นิทานตลกเรื่อง โตงโตย นิทานขบขันเชิงหยาบโลน เช่น นิทานก้อม เป็นต้น

๓. การศึกษาเปรียบเทียบรูปแบบวรรณกรรมอีสานและล้านช้าง

     รูปแบบวรรณกรรม หมายถึง ฉันทลักษณ์ ภาษาถิ่น และอักษรถิ่น ซึ่งธวัช ปุณโณทก (๒๕๕๓) กล่าวว่า ในการศึกษาเปรียบเทียบวรรณกรรมทั่วไปนั้น รูปแบบหมายถึง ฉันทลักษณ์ แต่การศึกษาเปรียบเทียบวรรณกรรมท้องถิ่นต้องให้ความสำคัญกับภาษาถิ่นและอักษรถิ่นด้วย

๔. การใช้วรรณกรรมของภาคอีสาน

     การใช้วรรณกรรมของชาวอีสานในสมัยอดีตขึ้นอยู่กับวัตถุประสงค์ในการใช้ว่าจะใช้วรรณกรรมอย่างไร เช่น ใช้เทศน์หรือใช้ในพิธีกรรมสำคัญทางพุทธศาสนา ใช้อ่านในที่ประชุมชน ใช้เป็นต้นบทของการแสดงพื้นบ้าน เป็นต้น

๕. ลักษณะโครงสร้างวรรณกรรมอีสาน

     ธวัช ปุณโณทก (๒๕๕๓)  กล่าวว่า จากการศึกษาโครงสร้างเนื้อหาของวรรณกรรมอีสานและล้านช้าง พบว่ามีโครงสร้างเนื้อเรื่องร่วมกันเกือบทุกเรื่อง โดยเฉพาะวรรณกรรมที่รับอิทธิพลมาจากนิทานพื้นบ้านและวรรณกรรมคติธรรม นอกจากนี้ยังพบว่าเนื้อเรื่องวรรณกรรมท้องถิ่นหนึ่ง ๆ ได้แพร่กระจายไปสู่ท้องถิ่นอื่นอีกด้วย เช่น สังข์ทอง มโนห์รา สังข์ศิลป์ชัย ฯลฯ ซึ่งจะพบว่าเกือบทุกภาคมีวรรณกรรมทั้งสามเรื่องดังกล่าว โดยเฉพาะเนื้อเรื่องในปัญญาสชาดก (ภาคอีสานและล้านช้าง เรียกว่า "พระเจ้าห้าสิบชาติ" ) แพร่กระจายไปทุกภูมิภาคอย่างทั่วถึง แม้ว่าบางภูมิภาคจะมีไม่ครบทั้ง ๕๐ เรื่อง วรรณกรรมพื้นบ้านเหล่านี้ก็คือ นิทานจักร ๆ วงศ์ ๆ นั่นเอง  การที่พบวรรณกรรมท้องถิ่นในหลายภูมิภาคมีลักษณะคล้ายคลึงกัน สะท้อนให้ว่าค่านิยมสังคมไทยใกล้เคียงกัน และยังสะท้อนให้เห็นว่าทุกภูมิภาคใช้วรรณกรรมท้องถิ่นเป็นสื่อในการสอนจริยธรรม ศีลธรรม คติเตือนใจ แง่คิดคำสอนตามความศรัทธาทางศาสนา โดยเชื่อเรื่องบาปบุญคุณโทษ ชาตนี้ชาติหน้า และกรรมดีกรรมชั่ว เพื่อให้ผู้อ่าน ผู้ฟังได้ยึดเป็นแบบอย่างในการประพฤติปฏิบัติตนให้ถูกครรลองครองธรรม

๗. ลักษณะเด่นของวรรณกรรมอีสาน

          อุดม บัวศรี (๒๕๔๖) สรุปลักษณะสำคัญของวรรณกรรมอีสานมี ๖ ลักษณะดังนี้

               ๑) พุทธศาสนานิยม วรรณคดีอีสานส่วนมากอ้างถึงชาดกในพุทธศาสนาและมักเชื่อมโยงความดี ความชั่ว (ธรรมะ-อธรรม) ในบทสรุป

               ๒) สุขนาฏกรรมนิยม วรรณกรรมอีสานมีเนื้อหาส่วนใหญ่จบลงด้วย "ธรรมะชนะอธรรม"  ตัวเอกของเรื่องแม้จะเป็นคนตกยาก ด้อยศักดิ์ศรี แต่เปี่ยมคุณธรรมก็สามารถเอาชนะผู้ไร้ธรรมะที่มีกำลังกายหรือฤทธานุภาพมากกว่าได้

               ๓) นิรนามนิยม  วรรณกรรมอีสานในสมัยก่อนส่วนใหญ่มักไม่ปรากฎชื่อผู้แต่ง เนื่องจากเป็นการคัดลอกต่อ ๆ กันมา

               ๔) ประเพณีนิยม เรื่องส่วนใหญ่มีการบรรยายวิถีชีวิตในท้องถิ่น เช่น ความเชื่อ ความฝันและการบายศรีสู่ขวัญในเรื่องนางแตงอ่อน การเซิ้งบั้งไฟ การปลูกปรำสรงน้ำพระราชครูในเรื่องผาแดงนางไอ่ ลักษณะดีชั่วของหญิงชายในเรื่องท้าวคำสอน เป็นต้น

               ๕) ธรรมชาตินิยม เรื่องส่วนใหญ่ใช้ธรรมชาติเป็นฉากผสมผสานกับราชสำนักที่โอ่อ่า โดยป่าธรรมชาติเป็นสถานที่แสวงหาความรู้ของผู้ใฝ่ธรรมะและเป้นที่อยู่ของผู้มีวิชาอาคม เช่น ฤาษี มหาเถร เป็นต้น  หรือที่อยู่ของสัตว์ต่าง ๆ ที่มีอยู่ตามดินแดนต่าง ๆ ของภาคอีสาน เช่น กบ เขียด ปลา จระเข้ วัว ความย กิ้งก่า แมงมุม ตุ๊กแก นกเขา นกเอี้ยง ฯลฯ

               ๖) ราชาธิปไตยนิยม เรื่องส่วนใหญ่จบด้วยผู้ชนะได้ครองเมือง เป็นเจ้าของทรัพย์สิน บริวารต่าง ๆ

เอกสารอ้างอิง

ธวัช ปุณโณทก.  (๒๕๕๓).  เอกสารประกอบการสัมมนาเครือข่ายระดับชาติด้านการอนุรักษ์และเผยแพร่เอกสารมรดกภูมิปัญญาไทย ครั้งที่ ๗ เรื่อง เอกสารมรดกของภาคอีสานตอนกลางและอีสานตอนใต้ ระหว่างวันที่ ๘-๑๑ กรกฎาคม ๒๕๕๓ ณ โรงแรมตักสิลา จังหวัดมหาสารคาม.  (อัดสำเนา)

ธวัช ปุณโณทก.  (๒๕๒๒).  วรรณกรรมอีสาน.  กรุงเทพ: โอเดียนสโตร์. 

ธวัช ปุณโณทก.  (๒๕๒๕).  วรรณกรรมท้องถิ่น.  กรุงเทพ: โอเดียนสโตร์. 

ประมวล พิมพ์เสน.  (๒๕๕๒).  ภาษาและวรรณกรรมท้องถิ่นอีสาน.  พิมพืครั้งที่ ๒.  ขอนแก่น: ดรงพิมพ์คลังนานาวิทยา.

พระอุบาลีคุณูปมาจารย์ (สิริจนฺโท จันทร์) และ พระสุทธิธรรมรังสี คัมภีร์เมธาจารย์ (ท่านพ่อลี ธมฺมธโร).  (๒๕๓๙).  มงคลแห่งการศึกษา.  พิมพ์ครั้งที่ ๒.  [ม.ป.ท.: ม.ป.พ.]

อุดม บัวศรี และชอบ ดีสวนโคก.  (๒๕๔๖).  เจ้าโคตร: การระงับความขัดแย้งในวัมนธรรมอีสาน.  ขอนแก่น: สำนักสิลปวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยขอนแก่น.

เรียบเรียงโดย  นายิกา เดิดขุนทด