ธรรมดาสอนโลก ฉบับวัดสระทอง บ้านทัน ตำบลนาสีนวน อำเภอกันทรวิชัย จังหวัดมหาสารคาม

ต้นฉบับที่ณรงค์ศักดิ์ ราวะรินทร์ นำมาปริวรรตเป็นลานดิบไม่ปรากฎนามผู้แต่ง เป็นหนังสือผูกใบลาน ๑ ผูก ขนาดยาว มีไม้ประกับครบถ้วน จารด้วยตัวอักษรไทยน้อย มีประมาณ ๖๐ หน้าลาน ลักษณะการประพันธ์เป็นร้อยกรอง เนื้อหาภายในมี 3 เรื่อง คือ ธรรมดาสอนโลก ปู่สอนหลาน และ สอนหญิง สอนชาย  ดังเรื่องย่อต่อไปนี้

ร้อยกรองอีสานเรื่องธรรมดาสอนโลก จากหนังสือผูกใบลานฉบับวัดสระทอง บ้านทัน ตำบลนาสีนวน อำเภอกันทรวิชัย จังหวัดมหาสารคาม ปริวรรตโดย ณรงค์ศักดิ์ ราวะรินทร์ ความว่า

คำสอนนี้ได้มาตั้งแต่พระอโนมทัสสีพุทธเจ้ายังทรงโปรดสัตว์โลกอยู่จนมาถึงพระโคดมพุทธเจ้า เพื่อให้เป็นหลักยึดแก่มนุษย์โลก โดยแบ่งเป็นบั้นคำสอน จำนวน ๑๔ บั้น ได้แก่ นมัสการ เศรษฐีตกยาก พระเจ้าแผ่นดินม้างครองเฒ่า ราชาเอาชายา เอาผัวเอาเมีย การขุดถมก่อสร้างเรือนต่าง ๆ ทำการสร้างเรือน เผาผี หามผีไปป่าช้า ข้อปฏิบัติผัวเมีย ครองขุนตัดความ ทวัตติงสาการ กำเนิด และสอนพระยา (ทศพิธราชธรรม) แต่ละบั้นมีเนื้อหาโดยย่อดังนี้

บั้นนมัสการ  กล่าวนมัสการไหว้คุณแก้วสามประการ ทั้งอินทร์พรหม เทวดาน้อยใหญ่ แม่ธรณ๊ เมขลา อิสูรย์ยักษ์ ครุฑ นาค ครูอาจารย์ บิดามารดา ให้ความกรุณาเป็นผู้มีขันติ อย่าให้มีโพยภัยทุกข์โศก ขอให้ราชา นักบวช อาจารย์ เสนา เศรษฐี ไพร่ ขุน พ่อค้า จงตั้งใจฟังในธรรมคำสอนนี้อย่างตั้งใจ

บั้นเศรษฐีตกยาก  กล่าวถึงขัติยะเศรษฐีผัวเมียมีเงินทองมากมายหลายโกฏิ มีข้าทาสบริวารมากมาย แต่แล้วเศรษฐีต้องสูญเสียทุกสิ่งทุกอย่างจนกระทั่งตายไป เพราะไม่มีอาหารกิน จนเป็นที่โจษขานไปทั่วเมืองถึงสาเหตุการตายของพวกเขา เป็นเหตุให้หมู่อรหันต์ในเมืองเวสาลีต้องนำมาถกกันถึงสาเหตุ ขณะนั้นพระพุทธเจ้าทรงพระดำเนินผ่านมาเพื่อไปพระกุฏิเห็นหมู่พระอรหันต์ถกสนทนากัน จึงทรงถามถึงสาเหตุแห่งการสนทนานั้น พระอรหันต์จึงกราบทูลถึงสาเหตุ พระพุทธเจ้าจึงทรงดำรัสแก่อรหันต์เหล่านั้นว่า สาเหตุที่เศรษฐีตายนั้นเกิดจากการทำผิดครองธรรมโลกเพราะบุพกรรมที่ทำมาแต่อดีตที่เผาศพไม่ชอบ ทำให้กรรมส่งผลร้ายถึงข้าทาสบริวาร โคตรวงศ์ อีกทั้งตัวตายตกนรก

บั้นพระเจ้าแผ่นดินม้างครองเฒ่า  กล่าวถึงสมัยพระอโนมทัสสีพระพุทธเจ้า มีเมืองชื่อว่า โคสา พระยาสากขยะมูลทรงอยู่เสวยเมือง มีใจตั้งในธรรม ถือศีลแปดเป็นวัตร มีร้อยเอ็ดเมืองเป็นประเทศราชที่มีความแตกต่างทางความเชื่อ ศาสนา และภาษา แต่แล้วเมืองดังกล่าวก็ล่มสลายเพราะทำลายความเชื่อโบราณที่มีมาแต่เก่าก่อน จนมาถึงเมืองใหญ่ชื่อว่า พาราณสี มีราชาอยู่เสวยเมืองนั้นชื่อว่าโพธิราชเจ้า ทรงมีใจศรัทธาในธรรม พระองค์ทรงมั่งมี ทั้งประเทศราชและกองเรือสินค้า จนเป็นที่ปรารถนาของคนทั่วไปที่ต้องการไปตั้งบ้านเรือนในเมืองนั้นจำนวนมาก ไม่นานเมืองจึงคับแคบลง พระองค์จึงทรงรับสั่งให้ขุดวัดร้าง อารามร้าง พระธาตุร้าง ตัดต้นโพธิ์ยืนต้นตายเพื่อให้ไพร่ฟ้าสร้างบ้านเรือน ต่อมาไม่นานก็เกิดเพทภัยกับเมืองของพระองค์ เกิดข้าวยากหมากแพง โจรปล้นชิง เกิดโรคห่าและล้มตายด้วยสาเหตุต่าง ๆ รวมทั้งพระองค์ทรงสวรรคตด้วยไข้ทรพิษ บ้านเมืองถึงกาลดับสูญไปในที่สุด

บั้นราชาเอาชายา  กล่าวถึงเมืองชื่อว่า อุตระมหานคร มีพระยาเอกราชาครองราชย์ มีความรุ่งเรือง ต่อมาพระมเหสีของพระองค์ทิวงคต ขุนนางคนหนึ่งจึงยกลูกสาวของตนที่เป็นสามัญชนให้เป็นพระมเหสีแทนและให้กำเนิดพระราชโอรส เป็นเหตุให้เทวดาที่รักษาเมืองส่วนหนึ่งหนีจากเมืองไป ต่อมาพระยาเอกราชาสวรรคต พระราชโอรสทรงเสวยราชย์แทนและทรงอภิเษกกับลูกไพร่น้อย มีราชโอรส ราชธิดาจำนวนมาก เทวดาที่คุ้มครองบ้านเมืองก็หนีจากเมืองไปอีกส่วนหนึ่ง เป็นเหตุให้อาคมที่คุ้มครองบ้านเมืองเสื่อมกำลังลง ต่อมาหัวเมืองประเทศราชแข็งเมือง ราชโอรสซึ่งเกิดจากข้าทาสนั้นมีรูปโฉมอัปลักษณ์ เมื่อราชาสวรรคต เสนาจึงอัญเชิญราชโอรสพระองค์นั้นขึ้นครองเมือง หลังจากนั้นพระองค์ก็ทรงอภิเษกกับข้าทาส เทวดาคุ้มครองเมืองก็หนีหายไปอีก ไม่นานก็เกิดเพทภัยกับบ้านเมืองจนถึงกาลล่มสลาย

 บั้นเอาผัวเอาเมีย  กล่าวถึงหญิงชายที่เป็นกำพร้าพ่อแม่ไม่ควรจัดงานแต่งงานบนบ้าน ควรตั้งกระท่อมกลางลานบ้านแล้วทำพิธีแต่งงาน ถ้าไม่ทำเช่นนั้นฝูงสัตว์เลี้ยงรวมทั้งเครือญาติต้องเดือดร้อน การเลือกคู่ครองต้องพิจารณาอย่างรอบคอบ ข้าทาสที่ไถ่ตัวมาไม่ควรนำมาเป้นเมีย

บั้นการขุดถมก่อสร้างเรือนต่าง ๆ   ข้อห้ามในการสร้างเรือน โดยไม่ให้ถมบ่อน้ำเพื่อสร้างเรือน ไม่ปลูกบ้านคร่อมตอไม้ใหญ่ ไม่ปลูกบ้านคร่อจอมปลวก ไม่ถมหนองบึงที่เคยมีมาแต่เก่าก่อน ไม่ดัดแปลงบ้านหลังใหญ่มาเป็นกระท่อม ไม่ห้หญิงมีครรภ์เป็นเจ้าภาพงานบุญ งานบวช งานกฐิน สร้างศาลา สร้างสะพาน กุฏิ พระธาตุ สร้างพระพุทธรูป การไถ่ซื้อฝูงม้าวัวควาย และสอนผู้เยาว์ที่ยังมีบุญน้อยไม่ให้สร้างธงทอง เจดีย์ หีบพระธรรม ห้องส้วม (ห้องนอน) เพราะจะทำให้อายุสั้น

บั้นทำการสร้างเรือน   สอนการคัดเลือกไม้มาสร้างเรือนไม่ควรตัดไม้ในช่วงเข้าพรรษา ไม่เอาไม้ที่ตั้งอยู่บนจอมปลวก ไม้ที่ควรนำมาสร้างเรือน ได้แก่ ไม้ล้มนอนคอน ไม้ที่จมในน้ำ ไม้ฟ้าผ่า ไม้ตายยืนต้น ไม้ล้มขอน ไม้เป็นโกลน ไม้เป็นง่ามหางปลา ไม้ที่มีไม้เครือกอดเกี้ยว ไม้ใกล้เสื้อเมือง ไม้ใกล้ไร่ใกล้นา ไม้ที่สีกันเสียงดัง ส่วนไม้ที่ควรเลือกมาก่อสร้างเรือนนั้น ได้แก่ ไม้ที่ตั้งบนพื้นที่ราบ ใบไม่บดบังต้นอื่น ลำปลอดเกลี้ยงงาม เรือนยอดกางเหมือนร่ม ไม่มีกิ่งตาย บนต้นมีมดแดง ทั้งหมู่นกอาศัยอยู่ ถ้านำมาทำเสาจะเป็นมงคลยิ่ง ใช้เป็นเสาแก้วเรือนเศรษฐี ส่วนเสาขวัญให้หาลำตั้งดินสูงพอดี มีดินนั้นคอยค้ำชู ไม่เบียดเสียดไม้ลำอื่น เป็นลำตั้งตรงสูง ไม่มีใบหรือกิ่งก้านตาย ยามลมสงัดแล้วมีใบหนึ่งไหวติงอยู่

บั้นเผาผี   การเผาศพควรเผาผู้ที่มีอายุ ๑๐ ปีเป็นต้นไป ไม่เช่นนั้นจะเกิดอาเพศ คนในครอบครัวจะล้มตาย ศพที่ไม่ควรเผามีดังนี้ ตกน้ำตาย ตายหมู่ ตกเรือน ตายอืด บวม ฟกช้ำ ตายเพราะถูกสัตว์กัด เหยียบหรือแทงตาย ตายเพราะตกต้นไม้ ตายเพราะศาสตราวุธ ตายด้วยโรคที่เป็นเลือดเป็นหนองไหลอยู่ ถ้าญาติยืนกรานจะเผาไม่ให้เผาร่วป่าช้า เพราะถ้าเผาคนในเมืองนั้นจะกลายเป้นผีห่าเข้าสิงผู้คน

บั้นหามผีไปป่าช้า   กล่าวถึงการย้ายศพเพื่อนำไปฌาปนกิจควรเอาขี้เถ้าหว่านรอบเรือนผู้ตาย เมื่อเอาศพขึ้นบนกองฟอนในป่าช้าแล้ว ให้ผู้คนที่ยังอยู่เรือนผู้ตายสร้างกลอุบาย ดดยขโมยเอาเสื้อผ้าพี่น้องของคนตายมาไว้ที่ควร เมื่อเผาศพแล้วให้มาพร้อมกันแล้วทำอุบายไล่ตีพี่น้องของคนตายนั้นให้วิ่งหนีอย่าให้พวกเขาเหลียวหลัง หลังจากนั้นให้พวกเขาอาบน้ำดำหัวแล้วขึ้นเรือนให้พวกขุนปลอบให้พร จากนั้นเอาเสื้อผ้ามาส่งคืนก็จะหายโทษไม่มีโรคถึงเผ่าพงศ์ หากไม่ทำตามนี้โรคจะติดต่อถึงได้ อนึ่งหากตกต้นไม้ ควายชน งุกัด ช้างฆ่า ม้าดีด เสือขบ ตายกำเลิด ถ้ายังไม่ตายหากต้องการนำมารักาในบ้านให้นิมนต์พระสงฆ์มากระทำบริกรรมนิมิตรเสียก่อนจึงนำเข้ามารักาในบ้าน ถ้ารักษาแล้วตายให้เผาที่อื่นอย่าเผาร่วมป่าช้า

บั้นข้อปฏิบัติผัวเมีย   กล่าวถึงพระพุทธเจ้าได้กล่าวกับเศรษฐีตกยากว่า ถ้าอยากกลับมามีทรัพย์สมบัติดังเดิม ให้ผู้เป็นเมียปฏิบัติดังนี้ ก่อนอนให้กราบเท้าผัว นอนทีหลังตื่นก่อน ให้หาน้ำเช็ดล้างหน้าผัว วันพระให้ขอขมาแก่ผัว จากนั้นให้ทำความสะอาดบ้านเรือน เมื่อกินข้าวให้ผัวกินก่อน อย่าปากกล้ากล่าวเถียง อย่าให้ผัวปรนนิบัติ เวลาเดินกลางเรือนต้องค่อย ๆ เดิน อย่าได้ลืมเช้าค่ำเอาผมเช็ดเท้าผัวแล้วจึงนอน  ส่วนผัวนั้นต้องปฏิบัติดังนี้ อย่าโกรธง่าย ทำลายสิ่งของเครื่องเรือน ทั้งสองจงบำเพ็ญธรรมตามพระพุทธเจ้า จากนั้นสองผัวเมียจึงกลายเป็นเศรษฐีเหมือนเดิมมีทรัพย์สมบัติ ๘๘ โกฏิ และมีอายุยืน ต่อมามีสองเศรษฐีเฒ่าผัวเมียในเมืองสาวัตถี มีทรัพย์สมบัติ ๓๓ โกฏิ ไม่มีบุตรสืบสกุล อีกทั้วกลัวใช้ทรัพย์สมบัติไม่หมด จึงไปกรบทูลพระพุทธเจ้าอยากให้สมบัติทั้งหลายหมดไป พระพุทธเจ้าจึงเทศนาให้ทั้งสองปฏิบัติต่อกันเพื่อให้เกิดความเสื่อมดังนี้ ให้ทั้งสองเอาอาภรณ์เครื่องนุ่งนั้นมารองนอน เอาไม้ถั่วเรือด ไม้ขิ้วหางหมอนมาสีฟันทุกวัน เอาผ้าเตี่ยวมาเช็ดหน้า ให้โกรธข่มด่ากันและกัน เวลากวาดเรือนให้เอามือข้างหนึ่งดันหลังผัวไว้ ทรัพย์สมบัติทุกอย่างจะสูญหายไปในเร็วพลัน ครั้นเศรษฐีผัวเมียทั้งสองปฏิบัติตามนั้นก็สมปรารถนา ชีวิตบั้นปลายต้องกลายเป็นขอทาน

บั้นครองขุนตัดความ   สอนว่าการตัดสินความทุกครั้ง ต้องมีความยุติธรรม ในการตัดสินแต่ละครั้งจะมีเทวดามาเฝ้าดูอยู่

บั้นทวัตติงสาการ  กล่าวถึงอาการ ๓๒ ที่เกิดจากธาติฝ่ายพ่อและธาตุฝ่ายแม่ผสมกันเป็นร่างกายคน

บั้นกำเนิด  กล่าวถึงเทวดาที่รักษาส่วนต่าง ๆ ของร่างกายมนุษย์ เริ่มแต่ปฏิสนธิจนถึงวัยชรา

บั้นสอนพระยา (ทศพิธราชธรรม)   กล่าวสอนถึงคุณธรรม ๑๐ ประการ ได้แก่  สีลัง เป็นผู้มีศีล  ทานัง ทำทานทุกเมื่อ  ปริจาคัง แจกจ่ายของที่เหลือใช้ อัชฌะวัง ใจสัตย์ซื่อต่อพระไตรรัตน์   มัทธวัง ความอ่อนโยน   ตัปปัง บำเพ็ญ ความพากเพียรบากบั่น  อโกทัง ไม่เคืองโกรธ  อะวิหิงสา  ไม่เบียดเบียนตนเองและผู้อื่น ให้โอบอ้อมอารีแก่ไพร่ฟ้า  ขันติ อดทน  อะวิโลทะนัง มีใจตั้งมั่น

อ่านเพิ่มเติม : ภูมิปัญญาอีสานจากใบลาน, หน้า ๒๒-๔๐.

เอกสารอ้างอิง

ณรงค์ศักดิ์ ราวะรินทร์.  (๒๕๕๑).  ภูมิปัญญาอีสานจากใบลาน.  มหาสารคาม: โครงการอนุรักษ์ใบลานภาคตะวันออกเฉียงเหนือ มหาวิทยาลัยมหาสารคาม.